قباله نویسی بر پایه فقه شافعی و حنفی

در پانزدهمین شماره مجله تخصصی نامه بهارستان که شهره عام و خاص است در صفحات ۶۷-۱۰۶ رساله ممتاز حدائق الوثائق که در واقع دست افزاری برای قباله نویسی در اوایل قرن هشتم است منتشر شده است.  این رساله بر اساس نسخه محفوظ در کتابخانه برلین توسط دو تن از دانشجویان فاضل دکتری تصحیح گردیده است. این رساله برپایه فقه امام شافعی است هرچند که گوشه چشمی هم به فقه ابوحنیفه دارد. 

 این رساله را محمدبن علی ناموس خواری از مترسلان و دبیران دوره ایلخانی نوشته شده است وی در این رساله ضمن بحث مختصری در باره هر یک از عقود سندی ارائه کرده است.

خواری  اثر بسیار مهمی هم به نام تحفه جلالیه دارد که قرار است توسط بنیاد وزین موقوفات دکتر محمود افشار منتشر گردد. 

روش علمای شافعی در مبایعه نامه نگاری

از سال ۱۳۸۴ مبایعه نامه های کردستان توجه مرا جلب نمود. موضوع از این قرار بود که در این قباله ها عباراتی وجود دارد که در مناطق شیعه نشین  کشور وجود ندارد. این موضوع را در مقاله کوتاهی با نام ”نظریه ای بر سبک مبایعه نامه نگاری فقهای شافعی کردستان“ ارائه کرده ام که در فصلنامه  وقف میراث جاویدان، ش ۶۶-تابستان  ۱۳۸۸: ۳۸-۴۷ منتشر شده است.

اسناد فارسی در چکیده های ایرانشناسی جلد ۲۷

 Abstracta Iranica persan 27 یا بیست و هفتمین شماره چکیده های ایرانشناسی را بصورت پی-دی-اف روی اینترنت مشاهده کردم و بهره ها بردم.

موجب خوشوقتی است ترجمه فارسی این مجموعه نقدگونه فرانسوی چند سالی است که بطور مشترک توسط انجمن ایرانشناسی فرانسه و کتابخانه طهوری (-IFRI/Tahuri) منتشر می گردد.   

در این مجموعه شمه ای از آثار پژوهشی علوم انسانی دوره اسلامی در حوزه ایرانی منتشر می گردد. این مجموعه از دو نظر برای من حائز اهمیت است: 

1- روش نقد کتب و مقالات. بعبارتی از آنجا که نقدنویسان این مجموعه خود متخصص آن دوره محسوب می شوند معمولاً در برخی موارد علاوه بر معرفی اجمالی اثر، نقاط ضعف و قوت آن را در حد چند جمله کلیدی بازگو می نمایند.  

بعبارتی بنده با مطالعه همین نقدها سعی می کنم تا روش تحقیق خود را کامل نمایم. 

2- آثار محققانی مثل محققان ژاپنی که اکثراً به زبان ژاپنی است و ازینرو برای بنده غیرقابل استفاده است اغلب در این مجموعه تا حد قابل قبولی معرفی می شده اند. 

 در شماره 27 ذیل «تاریخ سده های پانزدهم تا نوزدهم م . / نهم تا سیزدهم ه . ق : صفویه و قاجار» آثار مختلفی معرفی و نقد شده است از جمله کتاب ذیل به قلم (J.C.) ژان کلمر: 

KONDO, Nobuaki (ed.).

 Persian Documents: Social history of Iran and.Turan in the fifteenth-nineteenth centuries

Routledge Curzon, Londres-New York, 2003, 189 p., ill., cartes, tableaux, index.

 New Horizons in Islamic Studies, 

‍[نوبوآکی کوندو (گردآورنده ). اسناد فارسی . تاریخ اجتماعی ایران و توران در سده های پانزدهم تا نوزدهم]

  

یک کتاب ژاپنی درباره آرشیو

 ژاپنیها کتب و مقالات نسبتاً زیادی درباره آرشیو دارند. توجه به آرشیو در سالهای اخیر بیشتر شده است. بطوری که ظاهراً برخی سندشناسان نیز ترجیح می دهند از آنها با عنوان آرشیویست نام برده شود تا سندشناس. 

 Akaiwo Manabu (تحقیق در آرشیو) کتابی است مهم به زبان ژاپنی که زیرنظر خانم Chioka OGAWA تهیه و منتشر شده است.  

در مقدمه این کتاب که توسط دوستم آقای آبه ترجمه شد آمده است:  

ریشه لغت آرشیو یونانی است که هر یک از کشورهای اروپایی آن را به گونه ای تلفظ می کنند. ژاپنیها اغلب از دو کلمه Komonjokan (محل نگهداری اسناد) و Kiuorokukan (محل نگهداری مدارک قدیمی)استفاده می نمایند که با معنی کامل آرشیو سازگار نیست. در زمان هی-آن - حدود 1000 قبل- در کاخ امپراتور اتاقی به نام Hudono به عنوان مرکز اسناد کاخ و امور دادگستری و محل دیگری به نام Zushoryo به عنوان مرکز نگهداری کتب تاریخی و محل تاریخ نگاری کاخ وجود داشته است. امروز نیز چنین محلی وجود دارد ولی آن را Shoryobu یا محل نگهداری اسناد کاخ امپراتوری می نامند.  

اول بار یک کارمند رسمی دولت در حدود سال 1870 در حین سفر به آمریکا و اروپا در ایتالیا به تماشای آرشیو رفته و این کلمه را به زبان هلندی ثبت کرده است.   

در هر حال هنوز کلمه آرشیو در ژاپن فراگیر نشده است.

وفات یکی از عرب شناسان بنام ژاپن

امروز دکتر نوبوآکی کندو خبر داد که چند روز پیش مراسم چهلمین درگذشت پرفسور  کازو اوتسوکا (kazuo OHTSUKA)برگزار شد. وی از چهره های معروف عرب شناس بود که در سن ۵۹ سالگی بر اثر سکته مغزی در توکیو درگذشت. ایشان ریاست موسسه مطالعات زبانها و فرهنگهای آسیا و افریقا (ILCAA) دانشگاه مطالعات خارجی توکیو (FSC) را به عهده داشتند. مدت کوتاهی او را در اتاق کارش زیارت کردم ولی قیافه و برخورد گرم و صمیمانه اش برای همیشه در ذهن من نقش بسته است. فراموش نمی کنم یکی از کسانی که باعث شد به ژاپن سفر کنم و کتابم در آنجا منتشر گردد پرفسور اوتسوکا بود. 

کارگاه آشنایی با اسناد در مشهد

در روزهای ششم و هفتم تیرماه سال جاری یک کارگاه تخصصی برای ۳۸ نفر از کارشناسان اوقاف در مشهد برگزار شد. 

من که مدرس این دوره دوره بود در سه کلاس جداگانه دروس زیر را ارائه نمودم: 

۱- آشنایی با اسناد شرعی 

۲- ثبت اسناد شرعی در دوره قاجار 

۳- تصحیح اسناد 

متون درسی این دوره عبارت بودند از:  

۱- درآمدی بر اسناد شرعی دوره قاجار

۲- جستارهایی در سندشناسی فارسی 

۳- قباله های پارسی پردازش صوری و محتوایی 

۴- نقد و تصحیح متون

کتابچه سفید نایب الصدر

ع.مستوفی (فا: ۱۳۲۹خ.) ذیل «شاه می خواهد خود به عرایض مردم رسیدگی کند.» آورده است:   

«در اوایل سال ۱۲۷۷ شاه می خواهد خود به عرایض مردم رسیدگی کند و برای این مقصود دستخطی صادر می کند.  

... وزیر عدلیه و نایب الصدر (معاون وزارت عدلیه) باید از صبح به حضور شاه بروند و نایب الصدر باید «کتابچه سفیدی» برای وارد کردن عرایض شفاهی و کتبی و حکمی که در صفحه مقابل در آن خصوص صادر می شود همراه داشته باشد. 

... در ولایت هم هرکس شکایتی دارد باید بنویسد و سر به مهر تحویل ضابط چاپارخانه بدهد که در او جزء کاغذهای ارسالی به تهران بفرستد و این عریضه ها را باید در کیف مخصوصی سربسته نزد شاه بفرستند تا موافق عدل و انصاف درباره آنها حکم بشود. ...» 

عبدالله مستوفی: شرح زندگانی من. تهران: هرمس. چ۱- ج۱-ص: ۱۳۷-۱۳۸.

ثبت و مهر اول دفترخانه مالیه

ع.مستوفی (فا: ۱۳۲۹خ.) ذیل «اقتدار میرزا اسماعیل در مالیه» آورده است:   

«میرزا اسماعیل در دوره محمد شاه هم مثل زمان فتحعلی شاه مشغول کارهای استیفایی خویش و بعد از مستوفی الممالک شخص اول مالیه بود.  

«ثبت و مهر اول» که قبل از مهر صدراعظم و مستوفی الممالک پشت فرامین و بروات دولتی می گذاشته و تاثیری که به واسطه ضابطی اسناد خرج و استیفای خزانه در کلیه بده و بستان دولتی داشت او را به مقام اولویت در «دفترخانه» رسانده و به اصطلاح امروز شغل مدیری کل زارت دارایی را از چهل پنجاه سال پیش تا این وقت بدون هیچ وقفه ای دارا بود. قدمت و عدم انقطاع ثبت و سررشته مهر و امضای او را از سایر مستوفیان و حتی رجالی که طغرا پشت فرمان می گذاشتند سهل است مستوفی الممالک هم معتبرتر کرده بود به طوری که هیچ یک از طومارها یا کتابچه های دستورالعمل ولایات و ایالات و مفاصاهای صاحب جمعان بدون رسیدگی و امضای او نمی گذشت و بودن مهر فرمانها و بروات حواله های دولتی قابل اجرا و پرداخت نبود زیرا سایرا سایرین حتی شاه هم تا مهر او را نمی دیدند اسناد دولتی را مهر و امضا نمی کردند.» 

عبدالله مستوفی: شرح زندگانی من. تهران: هرمس. چ۱- ج۱-ص: ۸۰-۸۱.

کاغذ قورخانه

 ع.مستوفی (فا: ۱۳۲۹خ.) ذیل «گاومیش حاجی میرزا آقاسی» آورده است: 

«... حاجی میرزا آقاسی در ایام صدارتش پانصد شش صد پارچه ده و دویست سیصد هزار تفنگ و سیصد چهارصد توپ و شاید همین اندازه خمره باروت و پانصد شش صد خروار کاغذ برای دولت تدارک دید.  ...» 

«... از باروتهای حاجی میرزا آقاسی و همچنین کاغذی که در دفترخانه دولتی به مصرف می رسیده کاغذ قورخانه معروف از همان ذخیره های او بوده است.» 

عبدالله مستوفی: شرح زندگانی من. تهران: هرمس. چ۱- ج۱-ص: ۷۲.

از سررشته داری پدر تا تالی و ثانی شدن پدر

 ع.مستوفی (فا: ۱۳۲۹خ.) درباره خدمت پسران به پدر در شغل مستوفی گری آورده است:  

«میرزا نصرالله پسر ارشد میرزا اسماعیل همین که به حد رشد رسید به تحصیل پرداخت. ... پس از تحصیل مقدمات در فن حسابداری و سیاق زیردست پدر خود را کامل کرد و وارد خدمت و رسماْ سررشته دار کارهای پدرش شد و پدر را از این حیث راحت کرد.  

ضمناْ هر یک از برادرها را که به نوبت خود بعد از تحصیل به عرصه می رسیدند به کمک کار خود می طلبید و به آنها فن حسابداری و سیاق می آموخت و آنها را کمک کار خود و پدر را از نگاه داشتن محررین تا اندازه ای بی نیاز می کرد به طوری که در ایام سلطنت محمد شاه و چند ساله اول سلطنت ناصرالدین شاه با وجود زنده بودن میرزا اسماعیل تمام کارهای دفتری به دست میرزا نصرالله بود و از هر حیث و نزد همه کس تالی و ثانی پدر به شمار می رفت.» 

عبدالله مستوفی: شرح زندگانی من. تهران: هرمس. چ۱- ج۱-ص: ۶۰.