پایان فهرست نویسی هزارسند قاجاری زنجان و فارس

هر از گاهی مجموعه هایی چند برگی یا چند صد برگی از مکتوبات، استفتائات، احکام و قراردادها (اسناد شرعی) دوره قاجار پیدا می شود. بررسی این مجموعه ها آشکار می سازند که تعداد اسناد شناخته شده نسبت به تعداد اسناد تولید شده در آن بسیار ناچیز است. مثلاً، امروز از مجموع حداقل 3575 فقره ثبت شده در یکی از چندین محکمه شرع شیراز فقط هشت فقره از آنها را در دست داریم. همچنان که از مجموع 6277 فقره سندی که محکمه ای دیگر تولید و ثبت کرده فقط دو فقره را سراغ داریم. این آماری است که اخیراً در ضمن فهرست نویسی و بررسی قریب به هزار فقره سند در مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی به دست آورده ام.

فقط می توانم بگویم مراکز آرشیوی لازم است روی گردآوری و خریداری مجموعه های شخصی و اوراق پراکنده بیش از پیش متمرکز شوند. این کار می تواند کیفیت تحقیقات تاریخی، اقتصادی، اجتماعی، مذهبی را در دوره های مختلف از جمله دوره قاجار متحول نماید.

ان شاء الله  این فهرست  با تیراژ صد الی دویست نسخه ای بزودی منتشر شود.

مهاجرت و همزیستی قومیت ها در تهران دوره قاجار

اخیراً چهاردهمین شماره فصلنامه آرشیو ملی مربوط به تابستان 1397 منتشر شده است. در این شماره، ترجمه ای از  یکی از جدیدترین مقالات تاریخی آرشیوی درباره تاریخ تهران دوره قاجار نوشته پرفسور کوندو منتشر شده است. این مقاله که به اقلیت های مذهبی توجه ویژه دارد  یکی از مقالات مربوط به خاورمیانه است که در سری کتابهای موسسه مطالعات زبانها و فرهنگ های آسیا و افریقا  دانشگاه مطالعات خارجی توکیو منتشر شده است. 

ترجمه این مقاله نسبتا مفصل کار مشترکی است از دکتر نائوفومی آبه و من.

از خراسان تا عتبات

در بحبوبه جابه جایی مدیریت در مجله تاریخ ایران دانشگاه شهید بهشتی بود که تصمیم گرفتم مقالة «دلایلى براى عدم اعتبار وقف نامه مورخ 1271 ه.ق» را برای فصلنامه آرشیو ملی بفرستم. 

این مقاله بزودی در نهمین شماره آن مجله که مربوط به بهار 1396 است چاپ شد.

موضوع آن وقفنامه یکی از اهالی خراسان است که در حین زیارت عتبات عالیات به سراغ یکی از معروف ترین علمای قزوینی ساکن کربلا رفته تا وقفنامه ای بی عیب برای او بنویسد اما ماحصل کار آن چنان که باید نشده است.

مجموعه ای از جزوه ها و رسایل مارکسیستی، لنینستی و کمونیستی در حاشیه خیابان انقلاب

هفت سال است که در مسیر کار تا خانه  و حتی در روزهای تعطیل کتابفروشی ها و دست دوم فروشی ها و حاشیه فروش ها را چک می کنم. 

یکی از موضوعات قابل توجه افزایش روزافزون کتابهای چپ است. 

چهارشنبه پانزدهم اسفند حدود چهل عنوان از آنها را یکجا در حاشیه خیابان دیدم. فکر کنم همگی متعلق به مجموعه یک نفر بوده اند. 

از بهمن ۵۷ تا سالهای شصت مدام می شنیدم که بزرگترها می گفتند کتابها و جزوه را جمع کردم دادم بردند چال کردن یا ریختند توی جوی آب یا رودخانه.

تعجب می کردم که آن کتاب ها اسم نداشتند چون کتابهای مدرسه ام اسم داشتند:  فارسی و علوم و ریاضی و اجتماعی و ... . هرچند بعدا فهمیدم این اسم ها خیلی اسم نیستند. فقط اسمی است برای جدا کردن موضوعی آنها از یکدیگر. 

حالا با دیدن این چهل عنوان آن هم با  توجه به اسمها و شعارهایی که روی دیوارها هجی می کردم و  درست و مغلوظ می خواندم تقریباً مطمئنم  این کتابهای کهنه و قارچی  و بو گرفته بخشی از همزادهای آنها کتابهای نو گور به گور و خمیر شده اند:

۱. از مارکس تا مائه تسه ون، آموزش انقلاب کارگری

۲. لنین درباره جنبش آزادبخش ملی
۳. لنین درباره جنبش مستقل کارگری در پیکار کارگری
۴. ارزیابی انقلاب روسیه ۱۹۰۵
۵. آنچه یک مبلغ باید بداند.
۶. جنگ پارتیزانی؛ نامه به یک رفیق؛ وظایف سوسیال
۷. کاپیتال
۸. در خصلت نمایی رمانتیسیم انقلابی
۹. اتحادیه های کارگری
۱۰. طرح و توسعه
۱۱. تکامل سوسیالیسم از تخیل به علم
۱۲. مبارزه طبقاتی در اتحاد شوروی ۱۹۲۳-۱۹۳۰
۱۳. زمینه تکامل اجتماعی
۱۴. درباره مارکسیسم و زبان شناسی
۱۵. جهان سوم و کارتل های بین المللی
۱۶. دورها اقتصادی
۱۷. لنین و تجهیز سازمان حزب
۱۸. چکونگی برخورد با دولت
۱۹. درباره امپریالیسم و امپریالیسم ها و مقالات دیگر
۲۰. لنین و حقوق فرهنگی اقلیت ها
۲۱. حزب علنی و کار غیر علنی
۲۲. فریاد وحدت خواهی
۲۳. درباره فرهنگ و آموزش
۲۴. امپریالیسیم و انشعاب در سوسیالیسم (لنین)
۲۵. هجوم فاشیسم
۲۶. محاسبه اقتصادی و اشکال مالکیت
۲۷. سرچشمه و اصول سوسیالیسم علمی
۲۸. مبرم ترین وطایف جنبش ما و مقالات دیگر
۲۹. انقلاب فرهنگی و سازمان صنعتی در چین
۳۰. سوسیالیسم و انسان گرائی
۳۱. سوسیالیسم علمی و مبارزه طبقاتی
۳۲. انقلاب پرولتاریایی و فرهنگ
۳۳. وظایف سازمانهای جوانان
۳۴. اصول حزب
۳۵. ماتریالیسم تاریخی
۳۶. لنینسیم در تئوری و عمل
۳۷. طرح و توسعه
۳۸. پرسشنامه سازمانی
۳۹. طرح و توسعه
۴۰. آثاری از مارکس و انگلس و لنین درباره برنامه حزب
۴۱. مقدمه ای بر منطق مارکسیسم
۴۲. چهار مقاله فلسفی
۴۳. دیکتاتوری و دموکراسی

تابلوی «بنیاد فرهنگ و هنر؛ انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران» چه شد؟

قریب بیست سال است که من اغلب روزها برای رفت و برگشت به محل کارم یا منزل از کنار «مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران» تردد می کنم. گفته شده است که نام اولیه این مؤسسه «انجمن شاهنشاهی حکمت و فلسفه ایران» و سال تأسیس آن 1353 خ./1974 م. بوده است. حال آنکه ظاهرا این موسسه نام دیگری داشته است.

مؤسسه پژوهشی مذکور در نردیکی چهارراه امیراکرم واقع است در محدودة خیابان نوفل لوشاتو، خیابان شهید وارطان آراکلیان و کوچه اتفاق و در چند قدمی ناحیه 1، منطقه 11 شهرداری . 

در دو ماه اخیر سازمان زیباسازی شهر تهران دست به کار شده است تا زوائد بصری در و دیوارهای «مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران»  را پیرایش و بازسازی نماید. این اقدام تحت عنوان «حذف زوائد بصری و پیرایش شهری جداره پهنه فرهنگ و هنر رودکی» انجام شد که کاری بزرگ و بسیار قابل تقدیر است و هنوز ادامه دارد. دو سه روز قبل یک در دو لنگه چوبی را که در کوچه اتفاق باز می شده اما در بیست سال اخیر ظاهرا  هیچ وقت کسی از آن تردد نمی کرد هم مرمت شد. اولین کاری که روی آن انجام شد زدودن برچسب و رنگهای کهنه اش بود. وقتی که رنگها پاک شد چوبی نخودی رنگ و پلاک فلزی قهوه ای رنگی نمایان شد. اکسیدهای پلاک را که برطرف کردند نام دیگری غیر از «انجمن شاهنشاهی حکمت و فلسفه ایران» روی آن نمایان شده است:

«بنیاد فرهنگ و هنر؛ انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران»

در کمال نگرانی و تعجب باید بگوییم از اواسط تیرماه سال جاری متوجه شدم که دیگر این پلاک فلزی روی درب وجود ندارد. امیدوارم کسی آن را ندزدیده باشد.

تصحیح نسخ فارسی در ژاپن به نقل از یک ایران شناس ژاپنی

شاید سابقه تصحیح نسخ فارسی در ژاپن  به سال 1997م. برسد. دیشب که توفیق دیدار با دکتر کوندو دست داد از ایشان درباره نسخ خطی منتشر شده در ژاپن سؤال کردم. گفتنی است چون ناشر این آثار بخش خصوصی ایران نبوده این آثار بر اغلب دانشجویان ناشناخته مانده است. ضمنا معمولا تیراژ نسخ منتشر شده در ژاپن حدود سی صد الی چهار صد جلد است و قطع آنها هم از کتب چاپی ایرانی کمی بزرگتر. 

اما جواب ایشان:

1. نسخه شیبانی‌نامه اثر بنائی، از آثار اوایل قرن دهم ق، شروع شد. این اثر را مرحوم پروفسور کازویوکی کوبه تصحیح و در سال 1997 و در کیوتو  منتشر کردند. این نسخه هنوز در ایران منتشر نشده است.  

2. جواهر الاخبار، بوداق منشی قزوینی است که تک نسخه ای است که در سنت پترزبورگ نگهداری می شود و در سال 1999 بطور مشترک توسط مرحوم پروفسور کوئیچی هاندا و آقای دکتر محمدرضا نصیری تصحیح و در مؤسسه مطالعات زبانها و فرهنگهای آسیا و آفریقا، خارجی دانشگاه توکیو منتشر شد. این کتاب را آقای محسن بهرام نژاد هم تصحیح کرده اند که یک یکسال پس از نسخه ژاپنی در سلسله انتشارات میراث مکتوب منتشر شد.

3. مقامات خواجه احرار: تذکره خواجه ناصرالدین عبیدالله احرار، مربوط به سلسله نقشبندیه که قبلا توسط استاد عارف نوشاهی تصحیح و در سال 1380ش. در مرکز نشر دانشگاهی منتشر شده بود، که چند سال بعد توسط یکی از محققان حوزه مطالعات آسیای مرکزی در دانشگاه نارا گاکوئن به نام پروفسور ماساموتو کاواموتو در سال 2004 تصحیح و در سلسله انتشارات مؤسسه مطالعات زبانها و فرهنگهای آسیا و آفریقا منتشر شد.

4. منتخب التواریخ اثر محمد حکیم خان، فرغانه تا مکه و قاهره که به دربار ایران هم سر می زند این اثر توسط خانم دکتر یایوئی کاواهارا و پروفسور کوئیچی هاندا تصحیح شد و در دو جلد در سالهای 2006-2009 در سلسله انتشارات مؤسسه مطالعات زبانها و فرهنگهای آسیا و آفریقا شد. البته این نسخه در تاجکستان توسط مختار اف و عاصمی بصورت نسخه برگردان در انیستیتو تاریخ «دانش» در سال 1983-1985 به نام منتشر شده بود.

5. پژوهشی درباره مکتوبات تاریخی فارسی ایران و ماوراءالنهر: صفویان، اوزبکان و امارت بخارا همراه با گزیده مکتوبات. متعلق به انیستیو سنت پترزبورگ است.این اثر توسط دکتر منصور صفت گل و با همکاری دکتر نوبوآکی کوندو تصحیح شد و در سال 2006 در سلسله انتشارات مؤسسه مطالعات زبانها و فرهنگهای آسیا و آفریقا منتشر شد.

6. تحفه الخانی یا تاریخ رحیم خانی: برآمدن و نخستین سالهای امارت منغیتیه در آسیای مرکزی متعلق به انیستیو سنت پترزبورگ است. این اثر توسط دکتر منصور صفت گل با همکاری دکتر نوبوآکی کوندو تصحیح شد و در سال 2015 در سلسله انتشارات مؤسسه مطالعات زبانها و فرهنگهای آسیا و آفریقا منتشر شد.

7. آثارالرضویه که اخیراً توسط خانم دکتر توموکو موریکاوا و با همکاری دکتر کریستف ورنر تصحیح شد و در سال 2017 در سلسله انتشارات تویوبونکو منتشر شد.

8. دستور الملوک بر اساس نسخه حیدرآباد که طی ده سال توسط پروفسور نوبوآکی کوندو تصحیح شده و اخیراً یعنی در سال 2018 در سلسله انتشارات مؤسسه مطالعات مطالعات زبانها و فرهنگهای آسیا و آفریقا منتشر شده است.

محکمه شیخ الاسلامیه نی ریز

درباره طرز نگارش و ثبت اسناد در محکمه شیخ الامیه نی ریز در سال 1303 هـ.ق با همکاری دوستم مقاله به انگلیسی نوشته ام که در چهل و ششمین شماره مجله استودیا ایرانیکا صفحات 77-106 منتشر شده است.

http://poj.peeters-leuven.be/content.php?url=issue&journal_code=SI&issue=1&vol=46

Title: A Sharī'a Court Document from Neyrīz, Fārs (1303/1886)
Author(s): BHALLOO, Zahir , REZAI, Omid
Journal: Studia Iranica
Volume: 46    Issue: 1   Date: 2017   
Pages: 77-106
DOI: 10.2143/SI.46.1.3271960

کتابت، اعتبار ندارد.

در نهمین شماره آرشیو ملی که در آبان ماه سال 96 منتشر شده است، مقاله ای دارم به اسم «دلایلی بر عدم اعتبار وقفنامه مورخ 1271 هـ.ق» که صفحات 54 تا 67 را اشغال کرده است. هدف از نگارش این مقاله این است که نشان دهد استفاده از عنوان «معتبره» به دنبال نام سند، دلیلی معتبر بودن آن نیست چراکه «کتابت» اعتبار ندارد و از نظر فقهی بر سندیت دلالت نمی کند.

نامه اخیر دوست ژاپنی ام از تاشکند

 الآن در تاشکندم و فردا ان شاء الله به فرغانه می روم. پریروز از سمرقند بازگشتم. حدودا یک هفته پیش به خیوه هم رفته ام. اینجا بسیار جالب است. ازبکستان با ایران شباهتهای زیادی دارد. میوه ها با ایران تقربیا یکسان است. البته فرقی هم وجود دارد. در اینجا هندوانه را «خربزه» میگویند و خربزه را «کاوُن» می گویند. کاون اینجا شامل خربزه ایرانی و طالبی است. ممکن است ایرانی ها ناراحت شوند ولی باید گفت که کاون اینجا از خربزه ایرانی شیرینتر است. شلیل هم شیرینتر است. فکر می کنم که اینجا خشکتر از ایران است. ولی به خاطر این که تعداد مردم حدودا یک سوم ایرانیها است، هوای اینجا خیلی کمتر آلوده است. به علاوه آب خیلی فراوان است. از وجود آمو دریا

شکل مسجد و مدرسه، رنگ کاشیکاری هم با ایران شباهتهای زیادی دارد. البته تفاوت هم دارد. ایوان و گنبد تقریبا یکسان است که از ظاهر دیده نمی شود. مسجد بی بی خانم در سمرقند که توسطه امیر تیمور گورکانی ساخته شد، خیلی بزرگ بود. به نظر می رسد زیبایی مساجد صفویه ماهرتر است. می توانید مساجد تربت حیدریه و تایباد، نمونه تیموریان را در ایران پیدا کنید.

در سمرقند تعدادی از ایرانی ها که در قرن 18 و 19 به دلایل مختلف به آنجا آمدند هنوز زندگی می کنند با هویت «ایرانی». این بسیار جالب بود. ولی اکثر آنها فارسی را فراموش کرده. یک خانم ایرانی را دیدم و با او صحبت کردم. متأسفانه خوب متوجه نشدم او چی می گوید. ظاهرا بیشتر تاجیکی نزدیک شد و حتی تاجیکی هم کمتر حرف می زند تا روسی و ازبکی.

غیر از ایرانیها، تعدادی از تاجیک هم در سمرقند زندگی می کنند. تاجیکی آنها هم مشکل است. جالب است که در آن شهر، عده ای از افغان ها هم آمده بودند برای سفر. با آنها صحبت کردم و خیلی راحت صحبت کردم و آن افغان به تألفات ایرانی هم وارد بود. می توان گفت که دری تخت نفوذ فارسی قرار گرفته و ایرانی ها و افغان ها می توانند تبادل نظر کنند. ولی تاجیکی ازبکستان مثل یتیم است و در شرف نابودی است.

در شهر خیوه اسناد چغتا و یک سند فارسی /تاجیکی (سند دعوایی) را دیدم. متأسفانه اجازه عکس برداری را نداد. البته مثل این سندها را در سمینار آقای ایسوگایی خوانده ام. ظاهرا شکل سندهای آسیای میانه شکل قدیمی را حفظ کرده است.

نمی توانم همه تجربیاتم را مطرح کنم. خیلی دوست دارم که با شما دراین باره بیشتر صحبت کنم در اواسط سپتامبر.

نائوفومی آبه

فقیه جامع الشرایط مستقل

اخیراً مقاله دیگری در شماره 18 مجله فرهنگ امروز با عنوان «تأثیر مشروطه بر محکمه شرع» منتشر کرده ام. این مقاله کوتاه دو صفحه ای متکی بر منابع دست اول است. این مقاله نشان می دهد که سوای قاضی، شیخ الاسلام، صدر، ملاباشی و دیگر علمای رسمی حکومت صفوی افرادی هم تحت عنوان فقیه جامع الشرایط مبسوط الید وجود داشته اند، هم چنین ... .