میراث صفویه

قبلاْ هم نوشته ام: شرح زندگانی من حتی در زمینه اسناد هم کتاب پرمغزی است. ع.مستوفی (فا: ۱۳۲۹خ.) درباره میراث صفویه برای نظام اداری دوره قاجاریه آورده است:  

«در زمان آقا محمد خان چنانکه اشاره شد فرمان خیلی کم صادر می شد. پادشاه مواجب مستخدمین کشوری و لشکری را از خزانه داری که زیرکلید خودش بود می پرداخت ولی در این دوره به واسطه زیادشدن مشاغل و عده مواجب بگیر و جداشدن خزانه جاری از خزانه ذخیره و لزوم نگاهداری حساب مجبور بودند به هر یک فرمانی بدهند. بنابراین منشی الممالکی هم لزوم پیدا کرد که هم وزن مستوفی الممالک بوده در تحت امر او فرمان نویسان و منشی هایی باشند تا کار دفتر مخصوص پادشاه را اداره کنند. 

به تقلید دوره های خیلی قدیم یک نفر هم با لقب صاحب دیوانی لازم بود که صورت اسامی تمام حقوق بگیرها و اندازه مواجب آنها را داشته باشد تا اسم کسی از قلم نیفتد و حیف و میلی از حدود فرمانهای صادر شده در کار نیاید. 

از روی گرده زمان صفویه یک نفر صدراعظم هم لازم بود که رئیس تمام این دوایر دولتی باشد و مهام امور را از طرف شاه اداره کند. به تقلید زمان صفویه این صدراعظم را اعتمادالدوله ملقب کردند و این شغل و لقب را حاجی ابراهیم کلانتر شیراز که دیگر حالا حاجی ابراهیم خان شده بود محول نمودند. بعضی از مورخین دادن این شغل و لقب را به حاجی ابراهیم از کارهای آقا محمد خان نوشته اند. 

در اصطلاحات دفتری و فرمان نویسی گرده کار را از زمان صفویه گرفتند و مقرر داشتند که صدراعظم و مستوفی الممالک (وزیر دارایی) و منشی الممالک (رئیس دفتر مخصوص) و صاحب دیوان پشت فرمانها و براتهای حواله وجوه دولتی را طغرا بگذارند و مهر کنند و مستوفیان دیگر هم تفتیش و نظارت خود را در انها اجرا نمایند و هر یک سوادی از این فرمانها و بروات بردارند و ضبط کنند تا از تلف و تفریط جلوگیری شود و حق به حقدار برسد. این تاسیسات راجع به کارهای عمومی دولت بود.» 

عبدالله مستوفی: شرح زندگانی من. تهران: هرمس. چ۱- ج۱-ص: ۴۰-۴۱